Şemalarımızın Oluşumunda Temel Gereksinimlerimizin Rolü

Daha evvelki yazımda, şemalarımızdan, şemaların bizim zihinsel yapılarımız olduğundan, aslında hayatımızı kolaylaştırmak için olduklarından ancak vakitle katı ve değiştirilmesi güç yapılarından ötürü bizi engelleyebildiklerinden bahsetmiş ve bununla ilgili birkaç örnek vermiştim. Bu hafta şemaların nasıl ortaya çıkabildiğine bir bakalım isterseniz. Şemaların çocukluk ve ergenlik devrinde temel gereksinimlerin kâfi bir biçimde giderilmesi ya da kâfi bir formda giderilmemesiyle ortaya çıktığını ve yetişkinlik devrinde de kişinin temel muhtaçlıklarını kâfi bir seviyede karşılayabilmesini ya da karşılayamamasını, seçimlerini, ilgilerini, muvaffakiyetlerini ya da başarısızlıklarını, gayelerini etkilediğini söyleyebiliriz. Şemaların oluşumuna tesir eden temel gereksinimlerden kimileri şunlardır:

1. Bağlanma: Birinci başta bebek ile anne ya da bakım veren kişi ortasında bebeğin muhtaçlıklarının kâfi bir şeklide karşılanmasıyla gelişen bağlantıdır. Bebeğin muhtaçlıkları kâfi seviyede karşılanmıyorsa  anne yahut bakım verenle ortasında inançlı bağlanma gelişemez. Şayet kâfi karşılanıyorsa lakin o vakit inançlı bağlanma gelişebilir. Birinci başta bebeğin dünya algısı annesinden yahut bakım verenden ibaretken gitgide genişler ve anne ile ortasında geliştirdiği bağlanma modelini dış dünyadaki bağlarına de geneller. “Evet ben muteber bir yerdeyim” ya da “Hayır ben emniyetli bir yerde değilim” der. İşte bu noktada bir şema oluşmuştur. Bu şema yetişkinlik hayatını bağlarını, evliliğini vs. tesirler.

2. Ait Olma: Bu yeniden çocukluk ve ergenlik devrindeki gereksinimlerden biridir. Bir aileye ilişkin olma, bir kümeye ilişkin olma, sahiplenilme ve sahiplenme gereksinimidir. Bunun için misal ilgi alanları, benzeri niyetler, misal davranış yahut hisler, manaya ve anlaşılabilme üzere özelliklerin olması gerekir ki çocuk ya da ergen kendisini oraya ilişkin hissedebilsin.

3. Benlik Algısı: Tekrar bebeklik yıllarında temelleri atılan bu algı aslında annenin bebeği ile göz teması kurması, ona dokunması, ona gülümsemesi üzere davranışlarla gelişmeye başlar. Bebek “Evet ben sevilen bir şeyim” ya da “ Hayır ben yeteri kadar sevilmiyorum” algısını geliştirebilir. Bu devirlerde öbür kardeşlerin varlığı da kıymet taşır. Ya da çocuğa yahut ergene söylenen kelamlar, Başarısızssın, Şişmansın, Akılsız mısın, Sakar mısın, Ne kadar salaksın, Gerizekalı üzere olumsuzluk içeren tabirler ya da, sana güveniyorum, bu mevzuda senin azimli olduğunu düşünüyorum üzere olumlu sözler de çok değerlidir.  Nitekim sonuçta olumlu benlik algısı ya da olumsuz benlik algısı oluşur.

4. Özgürlük: Hareket özgürlüğü ve gereksinim ve hislerin tabir edilebilmesinin özgürlüğüdür. Kişi kendisini tabir edebildikçe özgür olduğunu hisseder ve bunun sorumluluğunu alabilir. Bu da çocukluk ve ergenlik periyodunda hudutları gerçek belirlemek ve aile içerisinde demokratik bir yapının oluşması ile mümkün olabilir. Yoksa çocuk yahut ergen kendisini engellenmiş hissedecektir .

5. Yeterlilik: Yapılan şeylerde yahut bir şey yapılması düşünüldüğünde kendisini kâfi hissedebilme duygusu da çocukluk ve ergenlik devrinden itibaren gelişir ve olgunlaşır. Yapılması ve aşılması gereken durumlar olduğunda çocuğu ve ergeni kâfi seviyede desteklemek, kâfi seviyede geri planda durmak da yeterlilik hissini güçlendirecektir. Kavanozu açmak isteyen bir çocuğa “Sen onu yapamazsın bırak elinden kırılacak artık göreceksin” demek yerine “İstersen deneyebilirsin” demek lakin denetim altında tutmak üzere kolay şeylerle yeterlilik duygusu oluşur.

6. Kendiliğindenlik ve Oyun: Tekrar çocukluk periyodunda oyun çocuk için hayatın bir kesimi ve manasıdır. Yapay olmayan zaten içinden geleni söz edebileceği yerdir. Bu tabiatıyla kendisini söz edebileceği oyun alanı onun kendisini ve dünyayı manalı kılmasını sağlar. Oyunun içinde  bir nevi hayatın manası vardır ve bu da kıymetli bir gereksinimdir.

7. Sınırlar ve Öz Kontrol: Yeteri kadar hududun olması gerekir, Hiç sonun olmaması, çocuğun gencin dünyayı algılamasını zorlaştırır ve kendini inançta hissetmesini engelleyebilir. Bunun yanı sıra kendi kendisi yönetebilme marifeti de öğrenmeli yaşına uygun olarak gereksinimlerini denetim edebilmeyi öğrenmelidir. Ne vakit acıktığını, ne vakit tuvaletinin geldiğini hakikat yaşta kendisi karar vermelidir ki hayatının öbür kademelerinde da öteki dürtülerini denetim edebilsin. Ne yapacağına nasıl yapması gerektiğine sağlıklı bir formda karar verip bununla ilgili sorumluluğu alabilsin.

Bu temel gereksinimlerin insanın kendisini gerçekleştirebilmesini yani içindeki özü ortaya koyabilmesi açısından sağlıklı bir halde karşılanması gereklidir.  Giderilemeyen her temel muhtaçlık kendine has sorun alanları yani şema alanları oluşturur. Bu durumda bizim yaşantımızı olumsuz tesirler ve bazen biz bunun farkında bile olamayız.